‘ड्रप आउट’ का दर्जन कारण

श्रीधान्याचल महायज्ञ मावि, रामनगर–२, बडेरा, नवलपरासीको कक्षा ९ मा पढ्ने सन्तोष बिक तिहारपछि विद्यालय नआएको तीन दिन भइसकेछ । उनकी आमालाई फोन गर्दा स्वीचअफ भन्ने प्रतिक्रिया आयो । छिमेकी विद्यार्थीलाई सोध्दा ‘घरमै थियो’ भन्ने जानकारी आयो । शिक्षक साथी ठानेश्वर ढकाल र म उनको घरमा पुगी सन्तोषकी आमालाई उनको बारेमा सोध्दा ईंट्टा भट्टाको ट्र्याक्टरमा गयो भन्ने जवाफ आयो । आमाले सन्तोष स्कूल जाओस् नै भन्ने खासै चाहना देखाउनु भएन ।

कक्षा १० को ल्याकत परीक्षामा कमला चौधरी अनुपस्थित भइन् । तुरुन्तै उनको घरमा पुग्दा बाबाले अब तयारी कक्षाको लागि पैसा खर्च गर्न नसक्ने कारण देखाएर विद्यालय नपठाएको पाइयो । निःशुल्क तयारी कक्षा दिने भनी दुई दिन ल्याइयो परीक्षामा । फेरि उनको बुवाले ‘मलाई नसोधी किन विद्यालय गएको÷लगेको’ भनी रोक्नुभएछ । उहाँलाई भेट्न प्रयास गर्दा सधैं ‘खेतमा जानुभएको’ जवाफ आयो । भेट्नै सकेनौं, उहाँले चाहनु भएन । उहाँको चार बिघा खेत रहेछ ।

त्यो वर्ष दुई जना विद्यार्थीले यसरी बीचैमा पढाइ छोड्दा, धान्याचल मावि नवलपरासीले ८७.५ प्रतिशत विद्यार्थी उत्तीर्ण गराई सामुदायिक विद्यालयतर्फ जिल्लामै दोस्रो स्थान हासिल ग¥यो । तर उत्तीर्ण विद्यार्थी संख्या न्यूनतम ५० जना भए मात्रै पुरस्कार पाउने सरकारी नीति रहेको र ४८ जना विद्यार्थी मात्र सहभागी भएकोले पुरस्कार पाउनबाट भने विद्यालय वञ्चित भयो ।
मनमा कुरा सल्बलाउन थाले । आखिर किन यसरी विद्यार्थीले विद्यालय बीचैमा छाड्छन् त ? अनि यी कारणहरू पत्ता लगाएँ ः

पढाइ छोड्नका कारण

शिक्षकका कारणः
–    विद्यार्थीको वास्तविक समस्या पहिचान गर्न नसक्दा ।
–    बाल मनोविज्ञानको ज्ञान र कार्यान्वयन नहुँदा ।
–    प्रोत्साहनको कमी ।
–    बालमैत्री वातावरणको अभाव ।
–    विद्यार्थीको स्तर अनुसार शिक्षण क्रियाकलापको कमी ।
–    अतिरिक्त क्रियाकलापको बेवास्ता ।
–    शैक्षिक सामग्रीको अभाव तथा उपयोग नहुनु ।
–    शिक्षकले अभिभावकको भूमिका निर्वाह गर्न नसक्नु ।
–    शिक्षाको व्यावहारिक ज्ञान र उपयोगिताबारे बुझउन नसक्नु ।
–    विद्यार्थीको पारिवारिक, आर्थिक, शारीरिक र सांस्कृतिक अवस्थाको पर्याप्त ज्ञान नहुनु ।
–    विद्यार्थीको चाहनाको कदर नगर्नु ।
–    कडा शारीरिक तथा मानसिक सजाय ।

अभिभावकका कारणः
–    बालबालिकाको भविष्यप्रति कम चासो ।
–    शिक्षकसँगको सुमधुर सम्बन्धको अभाव ।
–    शिक्षकका कमि–कमजोरीको टीकाटिप्पणी बालबालिकासँग गर्नु ।
–    आवश्यक शैक्षिक सामग्रीको व्यवस्था नगर्नु, गर्न नसक्नु ।
–    शिक्षाको भूमिका बारे चेतनाको कमी ।
–    बालबालिकाको मनोभावनाको अनादर ।
–    विवाह गरिदिन हतार ।
–    बेरोजगारी र गरीबी ।
–    बालबालिकाको परिवर्तित व्यवहारबारे अनभिज्ञता ।
–    सामाजिकीकरणको कमी ।
–    बच्चालाई भन्दा पैसालाई महŒव ।
–    दम्पतीबीच नराम्रो सम्बन्ध तथा सम्बन्धविच्छेद ।
–    बढी पुल्पुल्याउनु ।

विद्यार्थीका कारण
–    शिक्षाको महŒव बुझन नसक्नु ।
–    अनावश्यक सुविधा र स्वतन्त्रताको चाहना ।
–    गलत संगत ।
–    अभिभावक तथा शिक्षकको मायाको अभाव ।
–    शिक्षित बेरोजगारीको प्रभाव ।
–    वैदेशिक रोजगारको प्रभाव ।
–    क्षणिक प्रेम र विछोडको पीडा ।
–    कुलत तथा लागूपदार्थ दुव्र्यसन ।
–    यौन शिक्षाको अभाव ।
–    असुरक्षित यौन सम्बन्ध ।
–    सहपाठीसँगको झ्ैझ्गडा ।
–    पटक पटक फेल हुनु ।

अन्य कारण
–    भौगोलिक विकटता ।
–    टाढाको विद्यालय ।
–    सामाजिक–सांस्कृतिक भेदभाव ।
–    विद्यालयको खराब व्यवस्थापन ।
–    बढी उमेर तथा शारीरिक अपाङ्गता ।
–    छात्रामैत्री वातावरणको अभाव ।
–    गुणस्तरीय तथा व्यावहारिक शिक्षाको अभाव ।
–    यातायातको असुविधा ।

कसरी टिकाउने त ?
–    व्यावहारिक, वास्तविक बालमैत्री वातावरणको व्यवस्था गर्ने ।
–    विद्यार्थीको वास्तविक अवस्था अध्ययन गरी अभिभावकत्व प्रदान गर्ने ।
–    शिक्षक, अभिभावक र विद्यार्थीबीच स्वतन्त्र अन्तरक्रियाहरू सञ्चालन गर्ने ।
–    शिक्षक नतीजामुखी बन्ने ।
–    शिक्षकहरूलाई निश्चित विद्यार्थीहरूको जिम्मा दिने ।
–    शिक्षाको व्यावहारिक महŒव बारे विद्यार्थी र अभिभावकलाई बुझउने ।
–    उत्कृष्ट विद्यालयहरूमा शैक्षिक भ्रमण र शिक्षक तालीमको व्यवस्था गर्ने ।
–    शिक्षक, विद्यार्थी, अभिभावक, विव्यस, शिक्षक अभिभावक संघ बीच न्यानो सम्बन्ध राख्ने ।
–    शिक्षकलाई पुरस्कार र दण्डको सही व्यवस्था गर्ने ।
–    नवीनतम शैक्षिक सामग्रीको व्यवस्था र प्रयोग गर्ने ।
–    समुदायलाई विद्यालयका हरेक क्रियाकलापको जानकार र सहभागी गराउने ।
–    विद्यार्थीलाई सामाजिक कार्यक्रममा सहभागी गराउने ।
–    नतीजाको बारेमा अभिभावकलाई समय–समयमा जानकारी दिने ।

विद्यालय बालबालिकाको भविष्य निर्माणस्थल हो, तैपनि उनीहरू विद्यालयबाट दैनिकजसो हटिरहेछन् । करीब ९७ प्रतिशत विद्यार्थी कक्षा १ मा भर्ना हुन्छन् भने यीमध्ये करीब १० प्रतिशत पनि स्नातकोत्तर तहमा पुग्दैनन् । यसमा केवल विद्यार्थी मात्रै दोषी हुँदैनन् । विद्यालयलगायत सम्पूर्ण सरोकारवालाहरूको सकारात्मक प्रवृत्ति र रचनात्मक सहयोग भएमा नै विद्यार्थीलाई विद्यालयमा टिकाउन र व्यावहारिक र सैद्धान्तिक ज्ञान दिन सकिन्छ । तब मात्र देशले खोजेको सच्चा, कर्मठ, इमानदार, लगनशील तथा योग्य देशभक्त निर्माण गरी यो देशको मुहार फेर्न सफल भइनेछ ।

श्री धान्याचल महायज्ञ मावि, रामनगर–२, बडेरा, नवलपरासी