भूतकाल बुझाउने क्रियापदको प्रयोग

विभक्तिका प्रयोगहरू उदाहरणसहित देखाइसकेपछि संस्कृत भाषाका क्रियापदका विषयमा चर्चा गर्न थालियो । अघिल्ला दुई पाठमा क्रियापदका वर्तमान कालका केही प्रयोग देखाइए । अब भूतकालका विषयमा चर्चा गर्ने पालो आएको छ । संस्कृतमा भूतकाल मुख्यतया तीन प्रकारका छन्— सामान्य भूतकाल, अनद्यतन भूतकाल र परोक्ष भूतकाल । यस पाठमा सामान्य भूतकालका क्रियापदको परिचय दिइँदै छ ।

संस्कृतका प्रत्येक धातुबाट सामान्य भूतकाल बुझउन लुङ् लकारको प्रयोग हुन्छ । भयो, ग¥यो, खायो, खेल्यो, गयो इत्यादिलाई संस्कृतमा भन्नुपर्दा क्रमशः अभूत्, अकार्षीत्, अखादीत्, अखेलीत्, अगमत् इत्यादि भनिन्छ । लुङ् लकारका रूपहरू यस्ता हुन्छन्—

परस्मैपदी भू सत्तायाम् (भू, हुनु) धातुका लुङ् लकारका (सामान्य भूतकालका) रूप—

कृ–धातुका परस्मैपदमा लुङ् लकारका रूपहरू— अकार्षीत् अकाष्र्टाम् अकार्षुः, अकार्षीः अकाष्र्टम् अकाष्र्ट, अकार्षम्् अकाष्र्व अकाष्र्म । परस्मैपदी गम्–धातुका रूपहरू— अगमत् अगमताम् अगमन्, अगमः अगमतम् अगमत, अगमम् अगमाव अगमाम ।

लुङ् लकारका रूपहरू कस्ता हुन्छन् भन्ने थाहा पाएपछि मात्र वाक्यमा सामान्य भूतकालको प्रयोग गर्न सकिन्छ । केही प्रतिनिधि धातुका रूपहरूको अभ्यास गरिसकेपछि अरू धातुका रूपहरू पनि जान्न सजिलो हुन्छ । वाक्यहरूमा सामान्य भूतकालको प्रयोग रामायणको कथाको केही अंश दिएर तल देखाइएको छ । यहाँ प्रथम पुरुषका एकवचन, द्विवचन र बहुवचनका प्रयोग गरिएका छन्—
पुरा अयोध्यायाम् दशरथः राजा अभूत् ।
(उहिल्यै अयोध्यामा दशरथ राजा थिए ।)
तस्य तिस्रः भार्याः अभूवन् ।
(उनका तिनओटी पत्नी थिए ।)
तासाम् नामानि कौसल्या कैकेयी सुमित्रा च अभूवन् ।
(तिनका नाम कौसल्या कैकेयी र सुमित्रा थिए ।)
कौसल्यायाः पुत्रः श्रीरामः अभूत् ।
(कौसल्याका छोरा श्रीराम थिए ।)
कैकेय्याः पुत्रः भरतः अभूत् ।
(कैकेयीका छोरा भरत थिए ।)
सुमित्रायाः पुत्रौ लक्ष्मणः शत्रुघ्नः च अभूताम् ।
(सुमित्राका छोराहरू लक्ष्मण र शत्रुघ्न थिए ।)
तेषाम् गुरुः ऋषिः वसिष्ठः अभूत् ।
(उनीहरूका गुरु ऋषि वसिष्ठ थिए ।)
दशरथस्य राज्ये सर्वे जनाः सुखिनः अभूवन् ।
(दशरथका राज्यमा सबैजना सुखी थिए ।)
एकदा दशरथः श्रीरामस्य राज्याभिषेकम् कर्तुम् अलगीत् ।
(एक दिन दशरथले श्रीरामको राज्याभिषेक गर्न लागे ।)
किन्तु श्रीरामस्य सपत्नमाता कैकेयी तत् सोढुम् न अशकत् ।
(तर श्रीरामकी सौताने आमा कैकेयीले त्यो सहन सकिनन् ।)
सा श्रीरामम् वनम् प्रस्थाप्य भरतस्य राज्याभिषेकम् कर्तुम् ऐच्छत् ।
(उनले श्रीरामलाई वन पठाएर भरतको राज्याभिषेक गर्न चाहिन् ।)
ततः सा आत्मनः इच्छाम् दशरथम् अभणीत् ।
(त्यसपछि उनले आप्mनो इच्छा दशरथलाई भनिन् ।)
तस्याः वचनम् श्रुत्वा दशरथः दुःखितः अभूत् ।
(उनकोे वचन सुनेर दशरथ दुःखित भए ।)
तथापि प्रतिज्ञाबद्धः दशरथः श्रीरामम् वनम् गन्तुम् अभणीत् ।
(तथापि प्रतिज्ञाले बाँधिएका दशरथले श्रीरामलाई वन जान भने ।)
पितुः आज्ञाम् श्रुत्वा श्रीरामः सहर्षम् वनम् अगमत् ।
(पिताको आदेश सुनेर श्रीराम खुसीसाथ वन गए ।)
श्रीरामस्य वियोगात् विह्वलः दशरथः दिवम् अगमत् ।
(श्रीरामका वियोगले विह्वल भएका दशरथ स्वर्ग गए ।)
तदा भरतः मातुलस्य गृहे अभूत् ।
(त्यति वेला भरत मामाघरमा थिए ।)
ततः भरतः अयोध्याम् आगमत्् ।
(त्यसपछि भरत अयोध्या आए ।)
ततः सः राज्यम् त्यक्त्वा रामम् प्रत्यावर्तयितुम् वनम् अगमत् ।
(त्यसपछि उनी राज्य छाडेर रामलाई फर्काउन वन गए ।)
किन्तु रामः भरतम् एव राज्यभारम् ग्रहीतुम् अभणीत् ।
(तर रामले भरतलाई नै राज्यको भार लिन भने ।)
ततः भरतः अयोध्याम् प्रत्यावृत्य राज्यसञ्चालनम् अकार्षीत् ।
(त्यसपछि भरतले अयोध्या फर्केर राज्यसञ्चालन गरे ।)
भू–धातुको भूतकालमा मध्यम पुरुष र उत्तम पुरुषका प्रयोगहरू—
पूर्वम् त्वम् कुत्र अभूः ? (पहिला तिमी कहाँ थियौ ?)
युवाम् परीक्षायाम् उत्तीर्णौ अभूतम् ।
(तिमीहरू दुई जना परीक्षामा उत्तीर्ण भयौ ।)
यूयम् इदानीम् प्रसन्नाः अभूत ।
(तिमीहरू अहिले खुसी भयौ ।)
अहम् पूर्वम् कान्तिपुर्याम् अभूवम् ।
(म पहिला काठमाडौँमा थिएँ ।)
आवाम् विद्यालये पठन्तौ अभूव ।
(हामी दुई जना पाठशालामा पढ्दै थियौं ।)
गतवर्षे वयम् ग्रामे अभूम ।
(पोहर हामीहरू गाउँमा थियौं ।)